Pirinioetako desmana (mehatxatua)

Pirinioetako desmana, intsektujalea da, satorraren antza du, baina ohitura urtarrak ditu. Pirinioetan, Iberiar sisteman, Erdiko sisteman, eta Kantabriar mendikatean bizi da, baita Galizian eta Portugalen ere.
Mendiko uhar gardenetan eta argietan bizi da, non intsektuak, krustazeo txikiak, barraskiloak, kusku biko muskuluak eta batzuetan arrain txikiak, zizareak eta beste ornodun batzuk ere jaten baititu. Bere gorputzaren pisutik, bi herena jaten du egunero, eta gehien gustatzen zaizkion harrapakinak, plekopteroen eta trikopteroen larbak dira baita ur-gezatako gammaridoak ere. Usaimena eta ukimena oso garaiturik daude. Tronparen tontorrean protuberantzia batzuk ditu (Eimerren organoak). Hauek, objektuen azalean dauden xehetasun hutsalak edo ingurune urtarrean gertatzen diren bibrazioak detektatzeko gai dira. Bere ukimenak tronpako bibrisekin betetzen du (oso sentikorrak dira eta handietatik txikietara kokaturik daude), baita buztanako eta gorputzetako ukimen- ileekin ere. Arrainek eta narrastiek bezala sudur zuloen sarrreran, Jacobsonen organoak ditu, hauek ingurune urtarrean bere harrapakinak usaintzen uzten dute. Ohitura gautarrak ditu.Egunean, ertzetako arroketan edo ur-lasterretatik gertu edo sustraien azpitik lo egiten du. Desmanaren kanpoko ilajeak, ezkatazko bular-oskola ematen du. Beste ezaugarriak ingurune urtarrera moldatzeko, esaterako, eskuen mintz-interdigitalak, buztana zapala, zeinek tontorrean ile-xerlo zurruna baitu, oso azkar igeri egiteko, bere hatzeko anken mugimenu alternoa (sigi-sagan igeri egiteko),buztana lematzat hartuta. Beharra egotekotan, lau minutu arte urpera daiteke. Urperatzean zehar burbuilazko paketeetan airea botatzen du. Pirinioetako desmana animali bakartia da. Bakarrik beste desmanekin dago kopulatzeko. Usainmen-markaketa eta etengabeko zainketa darabiltzate, beren lurraldeak zaintzeko. Nahiz eta bikoteek maizko lurralde-unitatea egin, heldu bakarti askok lurralde handiagoak betetzen dituzte. Ernaldiak 30 egun inguru irauten du, handik aurrera 1-5 kume artean jaiotzen dira, amak hiru urteko kumeei titia kentzen die. Espezie honen keinadarik handienak hauexek dira: ibai askotako goi-ibarretako kutsadura, espezieen aloktonen sartzea (bisoi-amerikarra bezala, hazkuntzarako larru-granjetatik iheslaria).UICN-ek espezie zaurgarritzat hartzen du

Ardi latza

Bodidoen familiako ugaztun hausnarkia eta iletsua, gehienetan talde handitan zaintzen dena da ardia (Ovis aries).
Aurpegia beltza nahiz zuria izan dezakete. Ardi honen ezaugarri nagusiena bere artilea da; ugaztun hauen artean gehien duena da. Haien apatxak beltzak dira, berahienak bezalakoak.
Belarrez nahiz lastoz elikatzen diren bobido hausnarkariak dira, hortaz, belarjaleak dira.
Ugaztun guztiak bezala, eme eta arra (aharia) behar dute ugaltzeko. Emeak, ugaztuna izanik, kumea barnealdean sortzen du, ez narrastiek ez hegaztiek bezela.
Kumeek amaren esnea behar dute, ondo eta sendo hazi daitezen. Kumeak, hortzak dituztenean, belarrez edo amaren esneaz elika daitezke.
Animalia hau, ardi guztiak bezala, belardietan bizi da, baina batzuetan harkaitz ugari dauden lekuetan aurki ditzakegu, akerrak bezala.
Haiengandik artile oso-oso ona lor dezakegu. Gazta ere oso ona da, Idiazbal jatorrizko izendapenean sartzen dena. Horretaz aparte, ardi txakurren lehiaketetan parte hartzen dute.

Kamaleoia

Kolorez aldatzeko kapaza den, intsektiboroa eta frutajalea, narrastien familiako animalia da kamaleoia.
Kamaleoiek begi izugarriak dituzte; handiak eta lodiak. Begi bakoitza, bere kabuz mugitzen da elikagaia bilatzeko. Bakarrik animalia aurkitzen dutenean bi begiak animaliari begiratzen diote, agian kamaleoitik animaliaraino dagoen distantzia kalkulatzeko.
Kamaleoiak narrasti azkatadunak dira eta gehienetan neurri txikikoak dira; 60 cm neurtzen dute eta haien buztana 35 cm. Beraien buztana erabiltzen dute bostgarren hanka bezala zuhaitz batetik bestera joateko.
Kamaleoiak beti ehizatzen dute bere mihi luze eta itsaskorrarekin eta mihi horrekin 12 cm-ra dauden animaliak harrapatu ahal ditu. Bakarrik 0,05s-tan mihia ateratzen du eta animalia harrapatzen du eta 0,2s-tan mihia ahora sartzen du animaliarekin.
Kamaleoi guztiek goizean ehizatzen dute; ez dira ehiztari aktiboak, gehiago nahi dute leku batean geldirik egotea animali bat etorri arte.
Beraien elikagai gogokoena intsektuak dira eta batez ere artropodoak eta matxinsaltoak. Itzian papayak, bananak eta arrautz frijituak jaten dute baina dieta hori bakarrik orekatua dago kamaleoi nagusientzat.
Kamaleoiak obiparoak dira. Kamaleoiak heldutasun sexualera heltzen dira, gutxi gorabehera, urte batekin. Emeak arrautzak jartzen dituenean 10-30 cm-etako zuloa egiten du, gero, arrautzak zuloan sartzen ditu, arrautzak estaltzen ditu eta hortik joaten da. Normalean 10-30 arrautz jartzen ditu baina "chamaeleon calypratus" 80-100 arrautz jartzen ditu.
Kamaleoia ehizan hasten da bero handia duenean; bere elikagai gogokoena intsektuak dira. Kamaleoiak bere mihi itsaskorrarekin intsektuak harrapatzen ditu. Mihiaren mugimendua hain azkarra da ia ikustezina egiten zaigula.
Kamaleoien parte gehiena Afrikan eta Madagaskarren daude, baina espezie batzuk Europaren Hegoaldean, Sri Lankan, Indian eta Asia txikian. Espezie desberdinek giro desberdinetan bizi dira, adibidez, mendietan, ohianetan, sabanetan, eta batzuetan, estepetan edo basamortuetan. Kamaleoiak bizi egiten dira basoetako giroan eta batzuk ere aurkitzen dira lurrean (hostoen azpian) edo zuhaixketan.

Otsoak

Otsoa (Canis lupus) ugaztun haragijale bat da, Carnivora ordenakoa. Otsoetatik txakurrak etxekotu ziren duela gutxienez 12.000 urte; hala ere, nabaritasun genetiko batzuek duela 150.000 urte arte aurreratzen dute otsoa etxe abere bihurtzea. Gizakiak Eusakal Herriko otso guztiak hil zituen 1950. urterako baina orain-berriki Araban bizi izatea lortu du, Iberiar penintsularen mendebaldetik itzulita, nahiz eta orain ere jazarpen handia nozitzen duen, txakur basatiek hildako ganaduaren errua otsoari leporatzen baitzaio.

Otsoak oso garatuta ditu zentzumenak: usaimen ona eta gauez ikusteko gaitasuna. Belarri zorrotzak, mutur luzea eta hortz indartsuak ditu eta oso animalia buru-argi eta gogorra da. Horregatik bizirauten du munduko leku askotan.

Otsoak taldeka bizi dira eta ehizatu ere taldean egiten dute. Horretarako, lana taldekideen artean banatuta dago eta eurak baino animalia handiagoak ehiza ditzakete horri esker. Animalia bat ikusten dutenean, beraren atzetik abiatzen dira korrika. Gero, gainera salto egin eta hortzak eztarrian sartzen dizkiote, itotzeko. Otsoa haragijalea da eta altzeak,untziak,oreinak edo basurdeak jaten ditu. Baina batzuetan gizakiaren lurretara sartzea beste erremediorik ez du, lur basati gutxi gelditzen delako, eta ganaduari erasotzen dio. Gainera, gosete handia badago, sarraskia eta frutak ere jan ditzake.

Taldeko bikote nagusia izaten da erreproduzitzen dena. Bikote handi eta indartsuena izaten da hau. Otsoak umealdi bakarra izaten du urtean. Sei hilabetez kumeak sabelean eraman ondoren, otsemeak hiru kumetik zortzira izan ditzake. Eta ugaztunak direnez, hilabete batez esnea ematen die. Bi hilabeterako, taldeko edozein otsok ematen die haragia otsokumeei. Lehenengo mastekatu eta ondoren kumeei ematen diete jateko. Gainera talde osoak babesten ditu otsokumeak harraparietatik.

Otsoei ikaragarri gustatzen zaie jolastea. Bata bestearen atzetik korrika eta lurrean bueltaka aritzen dira eta borrokan ari direla ematen du. Baina benetan nagusitarako prestatzeko balio dute jolasok. Garbitzeko, ibaietan bainatzen dira eta logura badira, berdin zaie elur gainean lo egitea. Gainera, oso animalia sozialak dira eta otsoren batek arauak hautsi ezkero, zigortua edo taldetik kanporatua izan daiteke. Nagusiak buztana gorantz eta burua tente eramaten du, nor den aditzera emateko.

Otsoak bere lurrak markatzen ditu bere usainarekin eta ez du inolaz beste talderen bateko otsoak bertan egoterik uzten. Eta gainera egunero zaintzen ditu bere eremuak beste otsoek bertan ehizatu ez dezaten.

Otsoa betidanik izan da gizonak ehizatua eta horregatik egon da desagertzeko zorian. Gizakiak beti pentsatu izan du oso animalia arriskutsua dela eta hori dela-eta agertzen da beti ipuin eta alegiatan animalia gaizto eta zital bezala. Gainera, otsoa libre bizi da, eta janaria falta zaionean bere lurretatik kanpora joaten bada ere, ihes egiten du gizakia bizi den tokietatik.

Mota askotako otsoak daude: zuriak, beltzak, arraza ezberdinak… eta gainera kanidoen familia barruan ahaide asko ditu: dingoak, txakalak, koioteak eta txakurrak, esate baterako. Gaur egun dauden otso azpiespezie guztiak, beraz, espezie berdina dira eta euren artean kumeak eduki ditzakete. Txakurrak kenduta 15 subespezie daude katalogaturik, euretariko batzuk orain dela gutxi desagertuak.

Txibia

Txibiak Sepiida ordena osatzen duten itsas-zefalopodoak dira. Txipiroien senide hurbilak dira eta hauen antzera sukaldaritzan aintzat hartuak. Euskal Herrian espezierik ohikoena txibia arrunta da.
Txibiek barne maskorra dute, W itxurako begi-nini handiak, 8 beso eta 2 garro. Ohiko tamaina 15 eta 25 cm luze da, baina espezie handiagoak, Sepia apama esaterako, 50 cm luze izan daitezke, eta 10,5 kg pisatu.
Txibiak haragijaleak dira, eta hainbat animalia jateko gai dira: moluskuak, karramarroak, izkirak, arrain txikiak, olagarroak, zizareak eta beste txibiak. Txibien harraparien artean daude izurdeak, marrazoak, arrain batzuk, itsas txakurrak eta beste txibia batzuk. Urte bat edo 2 bizi dira.
Azal kolorea lasterren aldatzeko gaitasuna duten animaliak dira, olagarro eta txipiroiekin batera. Azala 2/3 segundotan egokitzen da ingurura: ondarra, arrokak, landareak... Molusku hauek kromatoforoak (hainbat pigmentuz beteriko zelula elastikoak) uzkurtu edo dilatatzen ditu, arriskua badago edo ehizan kamuflatu nahi badu. Homokromia arrain zapal batzuetan ere izaten da, hala nola, erreboilo edo mihi-arrainetan, baina baita ere itsas zaldi, izkira, kameleoi eta gekoetan.
Txibiek barne egitura gogorra dute, txibia hezurra izenekoa, porotsua eta aragonitaz egina. Honek flotabilitatea ematen dio. Flotabilitatea erregulatzeko txibia hezurraren hustasunetan gas-likido erlazioa aldatzen du, hezur barneko hodi bati esker. Espezie bakoitzak itxura, tamaina eta uki desberdineko hezurra du. Txibia hezurra da bere senide hurbil txipiroietatik bereizten dituen ezaugarri nagusia. Bitxigile eta zilargileek txibia hezurrak erabili izan dituzte gauzaki txikien moldeak egiteko, baina agian txibia hezurrak ezagunagoak dira perikito eta beste kaiola txoriei kaltzio iturritzat ematen zaielako.
Txibiek, azalaren kolorea nahi ahala laster-laster aldatzeko duten ahalmena dela-eta, itsasoko kameleoi goitizena hartzen dute. Txibiek kolorea eta argi polaritatea aldatzen dute beste txibiekin komunikatzeko edo beste harraparietatik kamuflatzeko.
Kolore aldaketaren funtzioa kromatoforoek sortzen dute, pigmentu gorri, hori, arre eta beltzak dituztenak. Kromatoforo hauek leukoforo eta iridoforo islatzaileko geruza baten gainean daude, berrehunetik gora milimetro karratuko. Kromatoforo hauek pigmentu zakutxo bat dute eta mintz handi bat, biltzean tolestu egiten dena. 6-20 gihar zelula daude pigmentu zakutxoen aldeetan, uzkurtzean zakutxoa azalaren aurka estutzen dutenak. Kromatoforo horiak (xantoforoak) azalaren kanpoaldetik hurbilago daude, gorriak (eritoforoak) azpian eta arre eta beltzak (melanoforoak) doi-doi iridoforo geruzaren gainean.
Iridoforoek argi urdina eta berdea islatzen dute. Iridoforoak kitinazko edo proteinazko plakak dira, txibiaren inguruak islatzeko gai direnak. Zelula mota guzti hauek batera erabili ditzakete. Adibidez, laranja lortzeko kromatoforo hori eta gorriak erabiltzen dituzte, eta morea lortzeko kromatoforo gorriak eta iridoforoak erabiliz.

Lehoiak

Lehoia (Panthera leo) ugaztun bat da, Felidae familiakoa. Arra oso erraz bereizten da duen ileagatik. Ar batek 250 kilogramoko pisua izan dezake. Emeak  txikiagoak dira, 180 kg ingurukoak. Lehoiak haragijaleak dira eta erlazio familiarretan oinarritutako bizimodua dute. Emeek taldea sortzen dute eta eurekin familiarki harremanduta ez dagoen ar batekin, eta kume guztiekin, bizi dira. Emeek ehizatzen dute eta arrek lurraldea zaintzen dute. Kume arrak heltzean familiagunetik kanporatuak dira.
Lehoiak poligamoak dira. Emeak 18 eta 26 hilabete artean izaten ditu kumeak. Zoologikoetan daudenean, urtean behin dute kumaldia. Lehoi emearen ernaldiak 110 egun irauten du: kume bat eta lau artean izaten ditu aldi bakoitzean. Zoologikoetan 30 urte arte bizi izaten dira, baina basatiak direnean arrek 12 urte eta emeek 16 urte inguru bizi ohi dira.
Egun, lehoirik gehienak Afrika hego eta mendebaldean bizi dira, baina haien bizilekuak oso arin murrizten ari dira. Gaur egun Afrikan 16.500 lehoitik 47.000ra bitartean besterik ez dagoela kalkulatu da. Espezie horren urritzea eragiten duten kasuak ez dira oso argiak, baina biologo askoren errua gizakiarena da.
Lehoiek askatasunean bizirik iraungo badute, beharrezkoa da natura parkeak zaintzea, hala nola Ethosa parke nazionala.
Lehoi taldeetan bi talde mota aurkitzen dira:
1-Saldoak: talde hauek 5-6 lehoi emez, euren kumeez eta koalizio deitutako 2 lehoiz osatuta egoten dira.
2-Nomadak: talde hauek lurralde handietatik ibiltzen dira, batzuetan bakarrik eta besteetan bikoteka.
Lehoiak animali haragijaleak dira, hau da, beste animali batzuk jaten dituzte. Euren pres aurkitzen dutenean, korrika hasten dira eta behin eskuetan hartuta daukatelarik, hil egiten dute asfixia edo estrangulazioa erabiliz.
Gehien harrapatzen dituzten animaliak, ñuak, oreinak, zebrak eta basurdeak izaten dira, besteak beste.

Astoa

Astoa edo Equus africanus asinus Equidae familiako zama-aberea da, Perissodactylaren barnean, zaldiaren antzekoa dela baina txikiagoa, belarri-luzea eta larru-latza.
Asto honen antzinako arbaso basatia Equus africanus da, Afrikako basa astoa. Lehen Equus asinus asinus izena ematen zitzaien baina Nomenklatura Zoologikoak 2003tik aurrera esaten du espezie domestikatuen izenak bat egin behar duela espezie basatiaren izenarekin.
Astoaren garaiera arrazaren arabera, 1 m-tik 1,60 metrorainoko izan daiteke. Berezitasun nabarienak hauek dira: belarri luzeak, isats luzea, ile multzo bat duela muturrean, ilea gorputz guztian kolore berekoa, eta kailuak aurreko hanketan. Animalia sendo, jan urria da. Lurralde askotan garraiorako asko erabiltzen da oraindik. Arraza asko daude, batzuk heziak, beste batzuk basatiak. Asto basatiak (edo basastoak) Afrikan bizi dira, Nubia eta Etiopiako lurraldeetan.
Oso animalia erabilia izan da gizakiengatik eta K. a. 3.milurtekoan jada etxabere gisa erabiltzen zela dokumentatua dago.

Armiarma

Armiarmak (araneae ordena) zortzi hanka dituzten eta pozoia injektatzeko kelizero aldatuak dituzten artropodo kelizeratuak dira. Munduko txoko guztietan bizi dira, Antartikan salbu, eta ia txoko ekologiko guztietan finkatu da, airean eta itsasoan salbu.
2008rako taxonomoek 109 familiatan sailkatutako 40.000 espezie inguru identifikatu zituzten. Hala ere, sailkapen irizpideak ez dira homogeneoak eta nahasketa handia dago;1900. urtetik 20 sailkapen ezberdin proposatu dira armiarmentzako.
Anatomiari dagokionez, armiarmen eta gainerako artropodoen arteko ezberdintasun nagusia gorputzaren forma da: gorputzeko segmentuak bi tagmatan batuta dauzkate, zefalotoraxa eta abdomena hain zuzen, eta biak lotzen pedizelo zilindriko txikia daukate. Armiarmen talderik primitiboena den Mesothelae taldean salbu, armiarmak artropodo guztien arteko nerbio-sistema zentralizatuena daukate, haien gongoil guztiak zefalotoraxean kokatutako masa bakarrean elkartuta baitauzkate. Artropodo askok ez bezala, armiarmek ez daukate muskulu hedatzaileak gorputz-adarretan; horren ordez, presio hidraulikoaren bidez luzatzen dira.
Abdomen irun-organo modura garatu diren apendizeak dauzkate zeta ekoizteko. Zeta sortzeko sei guruin mota eduki ditzakete. Armiarma-sarea edo amarauna deitutakoa sortzeko gai dira, tamaina, forma eta zeta-kantitate askotakoak.

Azeria

Azeria (Vulpes generoa) txakurraren familiako haragijale txikia da. Otsoa eta txakurra bezala, mutur zorrotza, belarri handi eta hirukiak eta buztan luzea dauzka.
Begietako niniak, katuarenak bezala, txikitu egiten zaizkio. Gauza geldiak ez ditu oso ondo ikusten baina, bestalde, ez du arazorik gauez ikusteko. Usaimena ere oso garatua dauka. Salto egiten duenean, buztana erabiltzen du oreka mantentzeko. Eta belarriak, alde guztietara mugi ditzake. Soinu oso arinak entzun ditzake, urrutitik badatoz ere. Azeriak aharrausi egiten duenean bere 42 hortzak ikusten zaizkio, batez ere, lau letagin luze eta zorrotzak.
Azeriak bakarrik gauez ehizatzen du. Bere usaimen eta entzumen finari esker, edozein harrapakin ehizatzen du, bai karraskari txikiak eta baita txori eta untxiak ere. Harrapakina oso handia bada, gordelekura eramaten du, janaria erreserban edukitzeko. Ugaztun honek denetarik jaten du; haragia, intsektuak, zizareak, txorien arrautzak, txorikumeak, saguak, hegazti handiak, untxiak...eta kasu batzuetan frutak ere bai. Azeria, ugaltzeko garaiaz geroztik (neguaren hasieratik erdialdera) bizi da bikoteka. Arra emearekin egoten da kumeak elikatzeko. Emeak hilabete eta erdiz eramaten ditu kumeak sabelean. Erditzeko, gordeleku bat aurkitzen du. Hiru kumetik zortzira arte izaten dituzte normalean baina kasu batzuetan hamabi ere bai. Jaiotakoan, kumeak larru beltz batez estalita daude. Hamalau egun eduki arte, ez dute begirik irekitzen eta sei asterekin gordelekua uzten dute.
Kumeak amak zaintzen ditu normalean, baina batzuetan arrak edo beste emeren batek janaria eramaten du gordelekura. Bi asterekin 1 Kg pisatzen dute. Bostekin 3Kg baino gehiago eta helduak dira bederatzi-hamar asterako.
Azeriak ezkutuan egiten du bere gordelekua eta haitzen arteko zulo batean edo enbor zahar batean egin dezake. Animalia bakartia izan arren, bikotean bizi daiteke edo ar bat eta hiru emeko taldeetan. Bere lurrak markatzen ditu eta ezezagunen bat aurkitzen badu, oihu eta borrokan egiten du bota arte. Usainagatik jakiten du eme bat pasa den, ar bat edo azeri gazte bat.
Arerioak ere baditu azeriak: katamotza eta arranoa batik bat. Kumeei erasotzen diete normalean. Kumeak ohartarazteko, arrak zaunka egiten du, emeak berriz oihu. Eta areriorik handiena, noski, gizakia da. Orain dela gutxi arte, Ingalaterran azeria ehizatzea kirol bat zen. Bere larruarengatik ere hiltzen zen. Baina oraindik mundu guztian aurki daitekeen espezie bat da eta hori da bere buruargitasuna eta erresistentzia frogatzen duena.

Arranoa

Arranoa da falconiformes ordenako zenbait hegazti harrapariri ematen zaien izen generikoa. Ordenaren izen alternatibo bat accipitriformes da.

Euskararen estandarizazioak eta hiztegigintzak finkatu eta mugatu egin dute arrano adiera, erdarazko águila, aigle edo eagle hitzen sinonimo bihurtu arte. Baina berez, izena oso modu generikoan erabiltzen da edo erabili izan da euskaraz, ia eguneko hegazti harrapari guztiak izendatzeko balio dezake. Berez arrano izen espezifikoa jasotzen dutenei zein miru edo aztore deitu ditzakegunei ere, ia denei aplika dakieke, hango edo hemengo herri hizkeran, arrano terminoa.

Euskal Herrian bizi diren arranoak dira, besteak beste:

1-Arrano arrantzalea (Pandion haliaetus)

2-Arrano txikia (Aquila pennatus)

3-Arrano sugezalea (Circaetus gallicus)

4-Arrano beltza (Aquila chrysaetos)

Euskal Herriko beste harrapakari batzuk:

1-Aztorea (Accipiter gentilis)

2-Belatz handia (Falco peregrinus)

3-Zuhaitz-belatza (Falco subbuteo)

Euskal Herriko sarraskijale batzuk:

1-Sai zuria (Neophrom percnopterus)

2-Sai arrea (Gyps fulvus)

Euskaraz, erlijioarekin harremanik ez duen birao arin gisa hainbat adieratan erabiltzen da arranoaren izena, eta izen horretatik eratorriak ere bai.Adibidez:

1-Nola arrano hainbeste diru?

2-Arranoetan!

3-Arranopola!

4-Hau mundu arrano hau!

Arrano Beltza euskal abertzaletasunaren ikurretako bat da